Svetosavlje kao platforma za crkveno ujedinjenje: vladika Nikolaj Velimirović

Vladimir Cvetković,
Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Univerzitet u Beogradu

Svetosavlje kao platforma za crkveno ujedinjenje: vladika Nikolaj Velimirović

Srpska nacionalna ideja uobličena tokom 19. veka sadržala je, između ostalog, dve bitne komponente: jedna se ticala nacionalnog oslobođenja od tuđinske vlasti, bilo otomanske ili austrougarske, a druga se odnosila na ujedinjenje oslobođenog naroda u jednu državu. Srpska crkva je dala svoj ogroman doprinos ostvarenju ideje narodnog oslobođenja, bilo kroz svoju obrazovnu delatnost, bilo kroz podizanje ustanka protiv zavojevača. Shodno svojoj sabornoj prirodi i osnovnom zadatku Crkve da sabira svoju duhovnu decu u međusobnu zajednicu sa Bogom, Srpska crkva je svesrdno podržavala ideju ujedinjenja u jednu državu i jednu crkvenu jurisdikciju. Politička ideja jugoslovenstva kao oslobođenje Južnih Slovena od zavojevačke vlasti i ujedinjenje u jednu državu poklapala se sa idejom Srpske crkve da objedini sve svoje rasute jurisdikcije i vernike pod jednu institucionalnu kapu. Vekovna delatnost Srpske crkve na ostvarenju ideje narodnog oslobođenja i ujedinjenja dovela je do toga da nacionalna ideja ili sam nacionalizam postane njen glavni identitetski osnov, istiskujući veru i njeno ispovedanje u drugi plan. Međutim, nacionalizam kao identitetski osnov crkve nije nešto što je krasilo samo Srpsku crkvu, ili balkanske crkve uopšte, već je, po Nikolaju Velimiroviću, nacionalizam glavna karakteristika i evropskih crkava. Još u svojim predavanjima održanim u londonskom Vestminsteru 1917. godine on ističe da za razliku od rane Crkve koja je izborila pobedu nad jevrejskim nacionalizmom i rimskim imperijalizmom, Crkva u Evropi postala je sluškinja evropskim nacionalizmima i imperijalizmima. Služenje partikularnim nacionalnim ili imperijalnim ciljevima je bilo u oštroj suprotnosti sa opšečovečanskom prirodom hrišćanstva. Međutim, iako Nikolaj osuđuje nacionalizam kao identitetski stub Crkve, on smatra da nacionalizam nije toliko loš zato što se izvodi iz pojma nacije ili naroda, i zato što predstavlja branu imperijalizmu.

Shodno svojoj misiji u Velikoj Britaniji tokom Prvog svetskog rata u službi politike srpske vlade, Nikolaj osuđuje austrougarski imperijalizam, a veliča nacionalizam i patriotizam Jugoslovena ‒ Srba, Hrvata i Slovenaca ‒ koji su za njega „jedan i isti narod“.[1] Već u Nikolajevim predavanjima i spisima iz ratnog perioda se nazire uloga Svetog Save u novom jugoslovenskom projektu i stvaranju novog, odnosno obnavljanju starog, nacionalnog i religijskog identiteta. Nikolaj smatra da u osnovi kako katoličke tako i pravoslavne vere postoji jedan isti hrišćanski duh koji nagoni na zajedničku nacionalnu borbu, a najviši izraz tog hrišćanskog duha je svetost. Taj zajednički duh, po Nikolaju, teži da se ostvari na nacionalnom planu kroz jugoslovenstvo i na crkvenom planu kroz svetiteljstvo. Zato u konstrukciji novog povesnog sećanja, Nikolaj insistira da zajednička istorija jugoslovenstva ne počinje sa Njegošem i Štrosmajerom, ili pre njih sa patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, Karađorđem Petrovićem, Ljudevitom Gajem, Valentinom Vodnikom, Banom Jelačićem, već sa samim Svetim Savom kao pretečom jugoslovenstva i osnivačem narodne Crkve.

Jugoslovenstvo koje je posle Prvog svetskog rata postalo državna politika kralja Aleksandra Karađorđevića bilo je podržavano od Srpske pravoslavne crkve u Jugoslaviji.[2] Dan Svetog Save (27. januar) kao školske slave se proslavljao u školama širom Jugoslavije. Kada je kralj Aleksandar raspustio jugoslovenski parlament zbog državne krize nastale ubistvom hrvatskih poslanika u parlamentu i uveo diktaturu 6. januara 1929. godine, Patrijarh Varnava Rosić je izrazio podršku kraljevskoj državotvornoj politici i radu na potpunom ujedinjenju „braće iste krvi“. U periodu od 1929. do 1934. godine mnoge religijske organizacije su zabranjene kao plemenske, jer su po duhu bile suprotne projektu integralnog jugoslovenstva. Snažnu opoziciju predstavljala je Rimokatolička crkva, druga po broju vernika u zemlji. Jedna od reakcija na prisilno sprovođenu državnu politiku jugoslovenstva bila je zabrana katoličkoj školskoj omladini izrečena od nekih župnika, a zatim i potvrđena 1933. godine autoritetom katoličkih biskupa, da učestvuje u proslavama Svetog Save kao državne školske svečanosti u Kraljevini Jugoslaviji.

Nikolaj je započeo preko štampe polemiku sa nadbiskupom zagrebačkim Antunom Bauerom o značaju proslave Svetog Save kao državne školske svečanosti u Kraljevini Jugoslaviji, podvlačeći značaj i ulogu Svetog Save u zajedničkom jugoslovenskom projektu.[3] Ta rasprava je doživela vrhunac 1935. godine, kada se proslavljala jubilarna sedamstogodišnjica upokojenja Svetog Save i kada je cela godina bila posvećenja njegovom proslavljanju. Nikolajevo predavanje „Nacionalizam Svetog Save“ održano na Kolarčevom univerzitetu u nedelju Pravoslavlja treba donekle i posmatrati u svetlu ove rasprave između Nikolaja i Bauera. Predavanje „Nacionalizam Svetog Save“ Nikolaj posvećuje mestu koje bi Sveti Sava trebalo da zauzima u Kraljevini Jugoslaviji. Svetosavski nacionalizam je, po Nikolaju, evanđelski jer štiti integritet ljudske ličnosti i pomaže njeno usavršavanje i organski jer štiti individualnost samog naroda da se ne izmetne u imperijalizam i raspline u internacionalizam.[4] Prema tome, Svetosavski nacionalizam ili Svetosavlje predstavljali su za Nikolaja evanđelsku platformu koja treba da služi kao model za utemeljenje nacionalne crkve.

Predavanje vladike Nikolaja o nacionalizmu Svetog Save je imalo svrhu da ponovo probudi onu istu energiju koju je imao jugoslovenski narod na početku zajedničke države, i da tu energiju iskoristi za stvaranje zajedničkog nacionalnog i hrišćanskog identiteta, i ne predstavlja njegov obračun sa Jugoslavijom kao što mu se pripisuje. Međutim, ne treba odmah izvesti zaključak da je nacionalizam Svetog Save isto što i jugoslovenski nacionalizam, kao politika kraljevskih vlasti. Evanđeoska platforma na kojoj Nikolaj želi da gradi jugoslovensko jedinstvo je direktno suprotna politici prisile kojom je kraljevska vlast sprovodila jugoslovensku ideju u delo tokom diktature, jer stavlja svetost, a ne nacionalno jedinstvo, u sam centar državotvornog projekta.

U savremenim naučnim istraživanjima se Nikolajev odnos prema Rimokatoličkoj crkvi često tumači kao negativan. Tako Jovan Bajford sugeriše da, uprkos Nikolajeve ranije podrške srpskoj vladi da potpiše konkordat sa Vatikanom kao izraz iskrenosti i otvorenosti prema rimokatolicima u Srbiji, iznete u njegovim predavanjima u Britaniji 1915. godine, postoji kontinuitet Nikolajevih negativnih stavova prema Rimokatoličkoj crkvi.[5] Kao potvrdu za to Bajford navodi da se Nikolaj, i pored javnog zagovaranja dobrih odnosa sa Rimokatoličkom crkvom u Srbiji, a kasnije i u Jugoslaviji, u privatnim razgovorima zalagao za prekidanje svih veza sa Vatikanom i osnivanje narodne (jugoslovenske) katoličke crkve. Slično Bajfordu i Klaus Bukenau smatra da kod Nikolaja postoji neko dvoumljenje koja se ogleda sa jedne strane u javnom prihvatanju Rimokatoličke crkve, a sa druge strane u skrivenom nepoverenju. Dok je Bajford izričit da Nikolaj zastupa „srpsku pravoslavnu isključivost“, Bukenau smatra da je Nikolajev motiv za zbližavanje između dve crkve ostao nejasan, jer je ponekad zbližavanje predstavljeno kao politički instrument, a ponekad kao preduslov za ujedinjenje crkava u zajedničku jugoslovensku crkvu.[6] Bukenau se ipak približava Bajfordovom zaključku, smatrajući da zbližavanje crkava za Nikolaja zapravo predstavlja prelaz rimokatolika u pravoslavlje. Tako ispada, prema ovim autorima, da je Nikolajev odnos prema Rimokatoličkoj crkvi u ranim radovima ili neiskren, jer želi da instrumentalizuje Rimokatoličku crkvu u Jugoslaviji za srpske nacionalne i crkvene ciljeve, ili pak i njemu samom nedovoljno jasan. U tom slučaju, sama polemika sa Bauerom oko uloge Svetog Save u jugoslovenskom društvu, pa i predavanje „Nacionalizam Svetog Save“ iz 1935. godine, samo potvrđuju njegov negativan odnos prema Rimokatoličkoj crkvi, koji je u ranijim radovima ili bio vešto skrivan ili još uvek neizgrađen.

Međutim, pored ove dve mogućnosti postoji i treća, kojom je moguće povezati u jednu koherentnu celinu Nikolajeve rane radove, iz predratnog perioda, sa onim iz međuratnog, a da se ne posegne za gorenavedenim argumentima. Bajfordov stav da je Nikolaj pre i tokom Prvog rata zagovarao dobre odnose sa Rimokatoličkom crkvom u Srbiji, a kasnije i u Jugoslaviji, a istovremeno se zalagao za prekidanje svih veza sa Vatikanom i osnivanje narodne (jugoslovenske) katoličke crkve je tačan, ali njega ne treba smatrati proizvodom Nikolajeve neiskrenosti. Još 1909. godine u svom članku „Velika kriza u Rimokatolicizmu“, gde razmatra recepciju Enciklike Pape Pija H Pascendi dominici gregis iz jula 1907. godine u kojoj se osuđuju antimodernistički stavovi u Rimokatoličkoj crkvi, Nikolaj upućuje na stav francuskog rimokatoličkog teologa Alfreda Loazija da papa treba „da se opet prihvati svog vaspitačkog poziva, a da napusti sve vladavinske svetske pretenzije“.[7] Na kraju teksta Nikolaj zaključuje da je Papa Pije H ovom enciklikom razorio sve humane napore da se čovečanstvo oseti kao jedna celina, i da papski sistem, koji sve ograđuje i ograničava, i pod kojim Katolička crkva uzdiše, mora da iščezne. Nikolaj završava pitanjem da li će sa papstvom iščeznuti i katolizicam, na koje odgovara da je katolicizam postojao i pre papstva i postojaće i posle njega, jer je vođen istinom i okrenut prema spasenju. Prema ovome, Nikolajevo zalaganje za prekidanje svih veza sa Vatikanom i papstvom, nije usmereno prema katolicizmu, već je inspirisano dovođenjem „obnovljenog i preporođenog“ katolicizma u tešnju vezu „sa ostalim delovima hrišćanstva“. U kontekstu jugoslovenskog ujedinjenja, Nikolaj navodi usvojeni dokument rimokatoličkog sveštenstva Zagrebačke biskupije iz 1848. godine u kome se kao ciljevi proklamuju: ujedinjenje Srba i Hrvata, tolerisanje razlike u Simvolima vere i korišćenje staroslovenskog jezika u bogosluženjima Jugoslovenske katoličke crkve. Na osnovu ovoga može se zaključiti da ideja ujedinjenja katoličke i pravoslavne u jednu jugoslovensku katoličku crkvu, pri čemu se misli katoličansku, odnosno sabornu, za Nikolaja ne izgleda kao nemoguća misija. On čak i nabraja da bi na početku jugoslovenska crkva imala oko pedeset eparhija, pola katoličkih, pola pravoslavnih, i da bi te crkve imale slobodu učenja, bogosluženja i organizacije, sve dok se ograde koje su ih odvajale vekovima jednom ne prevaziđu, što će biti, po Nikolaju, veoma lako.

Kako razumeti Nikolajevu kritiku Rimokatoličke crkve u Jugoslaviji? Oštrica Nikolajeve kritike, kako u samom predavanju o nacionalizmu Svetog Save, tako i u ranijim i kasnijim spisima, nije uperena protiv same te crkve u Jugoslaviji, već protiv njene zavisnosti od Rima. Nikolajeva kritika institucije papstva ima kontinuitet od njegovih ranih radova iz 1909. godine do poznatog govora protiv konkordata održanog u Valjevskoj gimnaziji 1937. godine. Dok je u ranim radovima Nikolaj više pažnje posvećivao reformskim pokretima u samoj Rimskoj crkvi, u radovima i javnim obraćanjima tokom tridesetih godina dvadesetog veka kritika papstva polazi sa pozicija jugoslovenskih državnih i crkvenih interesa. Politiku Vatikana, a posebno inicijativu za potpisivanja konkordata između Vatikana i Jugoslavije, Nikolaj je smatrao izrazom imperijalne politike Rima, a na štetu jugoslovenskog zajedništva. Prema Nikolaju, katolici u Jugoslaviji se priznanjem papske vlasti odriču ne samo svoje samosvojnosti, već i evanđelske i apostolske utemeljenosti narodne crkve. Međutim, pogrešno bi bilo zaključiti da Nikolaj kritikuje Rimsku crkvu sa pravoslavnih pozicija, kao što Bukenau sugeriše. Nikolaj pominje delo Svetog Save i u kontekstu nezavisnosti koju je Srpska crkva stekla ujedinjenjem u patrijaršiju, navodeći kao primer Savino premeštanje centra svoje crkve iz Carigrada u Žiču i zamenjivanje grčkih sveštenika i grčkog bogoslužbenog jezika srpskim sveštenstvom i jezikom. Nikolaj time upućuje i poziv katoličkom kleru i narodu da utvrde svoju nezavisnost u odnosu na Rim, vodeći se primerom Svetog Save, koji je učinio Srpsku crkvu u institucionalnom pogledu nezavisnom od Ohridske arhiepiskopije, odnosno od Carigradske patrijaršije. Krajem tridesetih i početkom četrdesetih Nikolaj će dodatno insistirati na ideji crkvene nezavisnosti i u odnosu na Rim i u odnosu na Carigrad, a opet u kontekstu dela Svetog Save. U Vidovdanskom govoru održanom 28. juna 1939. godine povodom obeležavanja 550. godišnjice od bitke na Kosovu u manastiru Ravanica, Nikolaj opisuje Svetog Savu kao izumitelja treće crkvene vlasti, između vizantijske i rimske, i to vlasti slobodne nacionalne crkve koja nije ni tuđinska, ni internacionalna. U delu Srpski narod kao teodul, Nikolaj piše da, prateći delo svog oca Nemanje na političkom planu, Sveti Sava je na crkvenom planu trasirao put narodu i crkvi između carigradskog panjelenizma i rimske panteokratije. Tako se izborio protiv panjelinskog šovinizma iz Carigrada, dok je internacionalnu papsku teokratiju u Rimu pobedio stvaranjem teodulije – službe Bogu – usredsređene u ličnosti vladara. Naravno da ovo delo pisano u jeku Drugog svetskog rata nema niti jugoslovensku, niti ekumensku dimenziju, ali ima sličnu argumentaciju protiv internacionalne crkve, bila ona rimska ili carigradska, kao i u predavanju o Svetosavskom nacionalizmu. 

[1] Nikolai Velimirović, Two Churches and One Nation (New York: Živa Crkva, 2015), 4-6.

[2] Radimila Radić, ‘Religion in Multinational State: Case of Yugoslavia’, in: Dejan Djokić, ed., Yugoslavism: Histories of a Failed Idea, 1918–1992, London: Hurst, 196-207, 197.

[3] Nikolaj Velimirović „Primedba na Okružnicu Presvetlog Gospodina dr Bajera, nadbiskupa zagrebačkog“, Glasnik SPC 2/9 (1935), 25–28. Tekst je preštampan i objavljen kao Nikolaj Velimirović, „Svetosavska godina. Sveti Sava i savremena Jugoslavija“, Vardar 12/2 (1935), 1–2.

[4] Nikolaj Velimirović, „Nacionalizam Svetog Save“, u: Episkop Nikolaj, Sabrana dela Episkopa Nikolaja u XIII knjiga, knjiga IH, Šabac: Manastir Svetog Nikolaja 2014, 305–318: 309–310.

[5] Jovan Byford, Denial and Repression of Antisemitism (Budapest: Central European University, 2008), 30.

[6] Klaus Buchenau, Auf russischen Spuren. Orthodoxe Antiwestler in Serbien, 1850-1945 (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2011), 161.

[7] Nikolaj Velimirović, „Velika kriza u Rimokatolicizmu“, u: Episkop Nikolaj, Sabrana dela u XIII knjiga, knjiga II, Šabac: Manastir Svetog Nikolaja, 2014, 786.