Svetislav Hođera i Jugoslovenska narodna stranka – „borbaši“. Zaboravlјeni „apostoli novog vremena“

Rastko Lompar
Balkanološki institut SANU

Svetislav Hođera i Jugoslovenska narodna stranka – „borbaši“. Zaboravlјeni „apostoli novog vremena“

Kada su građevinski radnici februara 1975. godine iskopavali podrum upravo srušene zgrade u ulici Ćirila i Metodija u Beogradu, nisu ni slutili da će nabasati na nekoliko hilјada stranica koje će od zaborava spasiti jednu malu, ali ratobornu, stranku integralnojugoslovenske orijentacije. Pažnju im je privukla sveska velikog formata luksuzno ukoričena u kožni povez sa grbom Kralјevine Jugoslavije. U njoj su bili zapisnici sa sednica Vlade Petra Živkovića. Otkud ona tu među ruševinama? U papirima raštrkanim oko nje krio se odgovor – ova građa pripadala je Svetislavu Hođeri, sekretaru predsednika Vlade. Ona se danas čuva u Arhivu Jugoslavije.

Svetislav Hođera rođen je u Nišu 12. novembra 1888. godine. Verovatno stranog porekla, ali pravoslavne vere, školovao se u Nišu, Beogradu i Parizu. Studirao je prava, radeći istovremeno kao bankarski službenik. Školovanje mu je prekinulo izbijanje Prvog balkanskog rata 1912 godine. Kao đak-narednik u timočkom divizijskom konjičkom puku učestvovao je u oba Balkanska rata i bio višestruko odlikovan.[1] Po završetku rata stupio je u diplomatsku službu, koju napušta kako bi se ponovo borio u srpskoj vojsci tokom Prvog svetskog rata. Prelazi Albaniju i stiže na Solunski front. Na Krfu je prvi put poleteo avionom. Kasnije se sećao: "tada sam postao avijatičar i ja ću leteti. I ta me radost više nije ostavlјala".[2]  U savezničkoj komandi odlučeno je da je nužno da se obnovi srpska avijacija. Završivši obuku, postao je deo eskadrile F.(3)98. U jednoj od borbi sa nemačkim avionima, 11. decembra 1916. godine, teško je ranjen.[3] Tako je Svetislav Hođera postao prvi srpski ranjenik u borbi u vazduhu, što je on vešto koristio i često isticao u kasnijem političkom delovanju. Ratno angažovanje višestruko je bitno za razumevanje njegovog kasnijeg političkog delovanja, jer je Prvi svetski rat ostavio dubok trag na njega kao sukob u kojem je izgubio "oca, dva brata, jednog zeta", dok mu je drugi zet umno oboleo na Solunskom frontu.^[4]

Po demobilizaciji, kratko je obnovio diplomatsku karijeru, da bi se ubrzo posvetio advokaturi. Pored advokature bavio se i organizovanjem i promocijom jugoslovenskog civilnog vazduhoplovstva. Tako je učestvovao u osnivanju udruženja „Naša krila“, čiji je potpredsednik dugo bio, a takođe je bio osnivač i jedan od akcionara „Društva za vazdušni saobraćaj“ 1927. godine.[5] U ovom Društvu, kasnije nazvanom „Aeroput“, obavlјao je mnogobrojne funkcije i dugo bio u upravnom odboru.[6] Istovremeno se bavio i propagiranjem jugoslovenske civilne avijacije, te je pisao prigodne članke u Politici, Vremenu i Našim krilima.^[7]

Svetislav Hođera je učestvovao u političkom životu Kralјevine SHS kao član Mesnog odbora Narodne radikalne stranke u Beogradu. Činjenica da je bio član neke političke stranke pre uvođenja kralјeve diktature 6. januara 1929. godine mogla je škoditi Hođeri u njegovom političkom delovanju nakon obnove parlamentarizma 1931. godine, jer je on bespoštedno kritikovao „političke starce“ i pozivao ih da prepuste vođenje države „novim lјudima“. Stoga je članstvo u Narodnoj radikalnoj stranci, kao potencijalni balast u političkom delovanju, vešto izbegavano u njegovim govorima i člancima.^[8] Sa proglašenjem šestojanuarske diktature Svetislav Hođera je postao šef kabineta predsednika Ministarskog saveta generala Petra Živkovića. Prema nama dostupnim izvorima, nije moguće do kraja odgovoriti na pitanje šta ga je preporučilo za ovo mesto, jer priroda njegovog odnosa sa generalom Živkovićem pre 1929. godine ostaje takođe u velikoj meri nerasvetlјena. Na položaju šefa kabineta predsednika vlade ostao je do izbora 1931. godine, kada se kandidovao za narodnog poslanika za grad Peć. Kandidatura mu je potvrđena i ubedlјivo je pobedio svog jedinog protivkandidata Miloša Zonjića.[9]

Nakon izbora se oko Svetislava Hođere počela okuplјati jedna grupa mlađih poslanika, koji su se osećali nezadovolјnim zbog udela u vlasti koji su ostvarivali. Oni su smatrali da ih je šestojanuarski manifest izveo na scenu i da njima treba da pripadne vođenje države, a ne "političkim starcima". Hođera je predsedavao konferencijama ovih nezadovolјnih poslanika održavanim u hotelu Bristol u Beogradu, po kojem su i prozvani "bristolci", a njihova grupa "bristolska akcija". S obzirom na to da im je pripadala preko polovina izabranih poslanika, njih 164, vlada Milana Srškića bila je prinuđena da ih pozove na pregovore kako bi ih pacifikovala. "Bristolci" su na pregovore uputili sedmočlani tim na čelu sa Svetislavom Hođerom. Pregovori su trajali tri dana nakon čega su šestorica pregovarača, izuzev Hođere, prihvatili sporazum sa Vladom, koji je, prema njegovim rečima, bio „mimo datih uputstava“. Nakon okončanja ovih pregovora, većina "bristolaca" vratila se u okvire vladine grupe poslanika, dok je oko Hođere ostalo svega devetorica najbližih saradnika. Hođera se kasnije osvrnuo na neuspeh "bristolske akcije" rečima: „onda kad je počeo boj između starih i mlađih i to boj otvoren, onda su mlađi popustili, predali se i time pokazali da su nesposobni za ovaj veliki zadatak“.[10] On je sa svojim pristalicama okuplјenim u Jugoslovenski narodni klub nastavio borbu protiv vlasti u poslaničkim klupama.

Iz ove malobrojne ali "bučne" grupe narodnih poslanika izrasla je Jugoslovenska narodna stranka, koja je svoj prvi proglas uputila narodu 3. juna 1933. godine, pokrenuvši svoj partijski list Borba za slobodu, pravo i jednakost svih Jugoslovena.[11]  Stranka je odobrena od strane Ministarstva unutrašnjih dela januara 1934. godine, a na njenom prvom kongresu 25. novembra iste godine Svetislav Hođera postao je njen predsednik. Od samog početka stranka se morala suočiti sa optužbama da je "lojalna", "naručena" ili "lažna" opozicija, a ove optužbe dodatno je pojačavala činjenica da joj je na čelu bivši šef kabineta Petra Živkovića. Svetislav Hođera je, uprkos snažnim kritikama, započeo sa svojim partijskim saborcima da se sukoblјava sa poslanicima vladajuće Jugoslovenske radikalno-selјačke demokratije (potonje Jugoslovenske nacionalne stranke ‒ JNS). Prvi izazov koji se nametao bili su predstojeći izbori 1935. godine. Stranka je započela žestoku agitaciju na terenu i, sakupiši dovolјan broj potpisa, predala je izbornu listu čiji je nosilac bio Svetislav Hođera državnim organima radi potvrde. Na izborima 1935. godine, pored liste vladajuće partije Bogolјuba Jevtića, učestvovala je do tada vanparlamentarna opozicija, predavši listu čiji je nosilac bio hrvatski lider Vlatko Maček, dok su sopstvene liste podneli i Dimitrije Ljotić, Božidar Maksimović i Živko Topalović. Kasacioni sud odbio je, zbog tehničkih nedostataka, da potvrdi listu Živku Topaloviću i Svetislavu Hođeri. U literaturi je postojalo neslaganje o razlozima zbog kojih je Hođeri i JNSb-u odbijena lista i da li je to učinjeno uz njihovu saglasnost.[12] Naše je mišlјenje da je odbijanje liste uzrokovano i nesumnjivim tehničkim nedostacima, ali potencijalno i političkim računom Vlade da će veći deo borbaških glasača ipak glasati za Vladinu listu. Stranka je nakon neuspeha žalbe izdala rezoluciju kojom je pozvala pristalice da glasaju za "jedinu preostalu opozicionu listu Davidović-Maček".[13]

Hođera i njegovi saradnici ostali tako van izborne borbe i bez poslaničkih mandata. Stoga su pojačali svoju agitaciju među narodom i počeli sa napadima na vlast. Takođe su se sve žešće sukoblјavali sa Udruženom opozicijom. Ovi sukobi su često vođeni na ulicama i borbaši su postali poznati po fizičkim obračunima sa političkim protivnicima. Primena nasilјa, kao i uniformisanje stranačkih pristalica u plave košulјe, rezultiralo je u žigosanju JNSb-a kao fašističke stranke, a Hođere kao "jedinog pravog jugoslovenskog fašiste".[14] U literaturi je preovladalo mišlјenje da je JNSb doista fašistička ili nacistička grupacija, iako je ponekad to osporavano.[15] Posebno snažnu kampanju je protiv Hođere vodio list Ošišani jež, na čijim je karikaturama predstavlјan kao fašista kojeg narod gađa jajima (Slika 1; Slika 2).

Slika 1. Ošišani jež 20. 04. 1935.	Slika 1. Ošišani jež 20. 04. 1935.

Svetislav Hođera bio je u očima svojih saboraca, makar deklarativno, ličnost od najvećeg autoriteta, nazivan je vođom, a neretko su mu pridavani i epiteti poput “zaštitnika siromašnih”, “novog Stambolijskog”, “dragog vođe vojvode Hođere” itd. [16] U njegovu čast pisane su pesme i pripovetke koje su korišćene kao stranačka propaganda. Oskar Tartalјa pisao je da borbaši imaju dva ideala: prvi je borbaški program, a drugi je Hođera koji je predstavlјan kao pravi vođa. Prema Oskaru Tartalјi, “kada to sazna i uvidi cijeli narod ili bar većina naroda, onda će taj naš vođa, biti vođa, ideal, a i idol cijeloga naroda!”.[17] Iako je, barem prema tekstovima, kult ličnosti Svetislava Hođere bio kod borbaša veoma izražen, sami borbaši nisu gajili slepu odanost, o čemu svedoče brojni rascepi u stranci i optužbe koje su upućivane na račun “vođe”. Tokom 1936. godine stranka se žestoko pocepala oko pitanja ulaska u koaliciju sa ostalim integralno jugoslovenskim pokretima (Jugoslovenskim narodnim pokretom Zbor, Jugoslovenskom nacionalnom strankom, Jugoslovenskim poslaničkim klubom Janka Barićevića). Hođera je zastupao mišlјenje da je ovakva saradnja štetna po interese JNSb-a, dok je Miloš Dragović, jedan od osnivača stranke, zagovarao svrsishodnost ovakvog udruživanja. U svakom slučaju, nakon nekoliko meseci tajnih pregovora, borbaši su definitivno odbili saradnju, a Miloš Dragović i njemu bliski članovi isklјučeni su iz stranke.[18]

Sukoblјavajući se sve više sa Udruženom opozicijom i JNS-om, Hođera se približavao predsedniku vlade Milanu Stojadinoviću i njegovoj Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici. Pregovori između Hođere i Stojadinovića započeli su pre septembra 1938. godine, jer je Stojadinović već drugog septembra javlјao knezu Pavlu da je saradnja sa Hođerom verovatna. Do kraja meseca je skloplјen sporazum, koji je potvrđen ulaskom Hođere u vladu 10. oktobra 1938. godine kao ministra bez portfelјa.[19] Hođera i JNSb učestvovali su na izborima 11. decembra 1938. na listi
Stojadinovića i osvojili dva mandata. Poslanici su postali Damnjan Trbusić i Živan Lukić, dok je sam Hođera osvojio svega 995 glasova u Homolјskom srezu, manje i od kandidata JRZ Dušana Pantića i od kandidata JNS Mirka Uroševića.[20] Hođera je ipak, prema prethodnom dogovoru, postao član novoformiranog kabineta, ali ga je Stojadinović samo deset dana posle izbora pismom obavestio da je usled rekonstrukcije vlade on izbačen iz nje, ali da se „nada da će ostati u prijatelјstvu“.^[21] Međutim, istovremeno su iz stranke istupila oba izabrana poslanika i prešla u JRZ. Ovim potezom je Stojadinović praktično uništio JNSb. Hođera i njegovi saborci se od ovog udarca nikada nisu oporavili. Stranka je ostala van parlamenta i vlade, a višegodišnji lomovi i trzavice doveli su i do drastičnog opadanja članstva. Borbaši su se kasnije izmirili sa Stojadinovićem, po njegovom padu sa vlasti, i čak razgovarali o saradnji protiv nove vlade Cvetković-Maček.

O sudbini Hođere nakon 1939. godine imamo jako malo podataka. Čini se da je on podelio sudbinu stranke koju je osnovao i vodio. Sporazum Cvetković-Maček o stvaranju Banovine Hrvatske koji je napustio ideju jedinstvene jugoslovenske nacije označavao je krah svih borbaških koncepcija i stranka se pod pritiskom režima počela osipati. Hođera je, uz nekolicinu najvernijih saradnika, nastavio da održava sednice JNSb-a u sopstvenom domu i da izdaje saopštenja koje su tek poneke novine prenosile. Poslednji put pominje se u nama dostupnim izvorima 15. septembra 1940. godine.[22] Nјegova sudbina tokom Drugog svetskog rata takođe nije do kraja rasvetlјena. Branko Petranović navodi da je on proveo Drugi svetski rat u nemačkom zaroblјeničkom logoru iz kog se vratio 1945. godine.[23] Nemačka dokumenta navode da je bio u zaroblјeništvu kao oficir jugoslovenske vojske. Okupator je razmišlјao o tome da se on oslobodi i vrati u zemlјu kako bi mu se poverila uloga u kolaboracionističkoj upravi, ali se od toga odustalo usled nedovolјnog ugleda Hođere u narodu.[24] Više informacija imamo o njegovom sinu Zoranu, koji je, kao pripadnik Demokratske omladine, pristupio jedinicama Dragolјuba Mihailovića, sa kojima je učestvovao u borbama na Kopaoniku, gde je i ranjen. Po okončanju rata, Svetislav Hođera nestaje sa istorijske scene. Na prvom sastanku akcionara Društva za vazdušni saobraćaj, od kojih je i on bio jedan, 2. jula 1945. niko od članova porodice Hođera nije bio prisutan.[25] Zabeleženo je još samo da je Hođera umro posle oslobođenja, ali ni datum smrti ni mesto gde je sahranjen nisu poznati.[26] 

[1] S. Mikić, Istorija jugoslovenskog vazduhoplovstva, (Beograd: b.i, 1932), 456.

[2] Naša krila, 1. 10. 1924.

[3] V. Vojinović, Srpsko vazduhoplovstvo 1916-1917 prema knjizi depeša No. 1, (Beograd: S. Mašić, 1996).

[4] Arhiv Jugoslavije (AJ), Poslanstvo Kralјevine Jugoslavije u Mađarskoj – Budimpešta, 396-1-1, Molba Svetislava Hođere, 9. 6. 1920.

[5] G. Malović, „Svetislav Hođera – manifestacioni zatočenik Jugoslovenstva“, Srpske organske studije, br. 1, 2002, 271-277.

[6] Anonim, Pravila društva za vazdušni saobraćaj. (Beograd: b. i, 1927); Anonim, Izveštaj upravnog i nadzornog odbora o radu, ( Beograd: b. i, 1929).

[7] AJ, Jugoslovenska narodna stranka – borbaši, 307, 1, Biografija Svetislava Hođere.

[8] AJ, 307, 1, Biografija Svetislava Hođere.

[9] Politika, 16. 10. 1931; M. Sokić, Statistika izbora narodnih poslanika, (Beograd: Jugoslavija, 1935), 181; Č. Mitrinović, Prvo Jugoslovensko narodno predstavništvo, (Beograd: Č. M, 1931), 109.

[10] AJ, 307, 2, Politička situacija; AJ, 307, 2, Gospodo i dragi prijatelјi.

[11] Spomenica borbaša (Beograd: JNS, 1938).

[12] Uporedi: T. Stojkov, Opozicija u vreme šestojanuarske diktature, (Beograd: Prosveta, 1969), 302-305; D. Jovanović, Političke uspomene, knj. 3, (Beograd: Arhiv Jugoslavije, 2008), 110-117.

[13] AJ, 307, 1, Rezolucija Izvršnog odbora 24. 04. 1935.

[14]  Večernje novosti, 26. 7. 2003.

[15] Uporedi: F. Čulinović, Jugoslavija između dva rata, knj. 2, (Zagreb: JAZU, 1961), 39; Contemporary Yugoslavia, Wayne Vuchinich ed, (Los Angeles: University of California Press, 1969), 356; T. Kulić, "Srpski fašizam i sociologija", Sociologija, 16 (1974), 240; G. Malović, „Svetislav Hođera – manifestacioni zatočenik Jugoslovenstva“, Srpske organske studije, br. 1, 2002, 271-277.

[16] AJ, 307, 2, Borbašima sreza paraćinskog; AJ, 307, 2, Borbaška pesma Ljube Novakovića iz 1936. godine; AJ, 307, 2, Jovo T. Smilјanić, Tri pesme i pripovetke o Svetislavu Hođeri vođi Borbaša.

[17] O. Tartalјa, „Hođera! Hođera! Hođera!“, u: Spomenica borbaša, (Beograd: JNS, 1938).

[18] Pravda, 17. 7. 1937; Vreme, 20. 7. 1936.

[19] AJ, Zbirka mikrofilmova 797, Mikrofilmovana zbirka kneza Pavla, rolna 04 snimak 505-507, 511- 512.

[20] Politika, 8. 12. 1938.

[21] AJ, Zbirka Milana Stojadinovića, 37-47-304, Pismo Stojadinovića Svetislavu Hođeri 21. 12. 1938.

[22] AJ, Centralni presbiro Predsedništva Ministarskog saveta, 38-352-500, Sednica izvršnog odbora borbaša; AJ, 307, 1, Sednica Izršnog odbora Borbaša 15. 09. 1940.

[23] B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, I, (Beograd: Nolit, 1988), 282-283.

[24] Istorijski arhiv Beograda, Zapovednik policije bezbednosti i službe bezbednosti, Dosije Svetislava Hođere (H-37).

[25] AJ, Ministarstvo trgovine i industrije Kralјevine Jugoslavije (65), 1230, Sastanak akcionara 2. 7. 1945.

[26] D. Jovanović, Političke uspomene, knj. 12, 368-369.